Αρχαιότητα  -  Βυζαντινή περίοδος  -  Τουρκοκρατία  -  Πρόσφατη ιστορία

Σημαντική ήταν η παρουσία και η προσφορά της Ανδρου στα αρχαία χρόνια, χάρη στον υλικό και πνευματικό της πλούτο, αλλά κυρίως, ακόμα και τότε, χάρη στη ναυτική της δύναμη.

Ελάχιστα ευρήματα πολιτισμού της εποχής του λίθου και του χαλκού υπάρχουν, που να πιστοποιούν την ύπαρξη οικισμού προϊστορικής περιόδου στο νησί. Τις γνώσεις μας αντλούμε από τις μυθολογικές παραδόσεις. Επώνυμος οικιστής και πρώτος βασιλιάς του νησιού ήταν ο Ανδρος. Αργότερα εποικίστηκε από τους Πελασγούς.

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Κατά τους ιστορικούς χρόνους το νησί κατοίκησαν Ιωνες, που ίσως προήλθαν από την Αθήνα, όπως αναφέρει και ο Θουκυδίδης. Ο Λατίνος Πλίνιος ο Πρεσβύτερος διέσωσε μερικές από τις ονομασίες που οι ποιητές απέδιδαν στην Ανδρο. Κατά το Μύρτιλο εκαλείτο Γαύρος και μετέπειτα Αντανδρος. Ο Καλλίμαχος την αποκαλεί Λασία, άλλοι Υδρούσα, άλλοι Nonagriam και Epagrim (λέξεις απροσδιόριστες στα ελληνικά). Οι ονομασίες αυτές αποδίδουν περισσότερο φυσικά χαρακτηριστικά του τόπου, τη βλάστηση, τα νερά, κ.ά.

Σημαντικές πληροφορίες για την Ανδρο κατά τη Γεωμετρική Εποχή μας πρόσφερε η ανακάλυψη ενός σημαντικού οικισμού, σπάνιου για τους αρχαϊκούς χρόνους, στο χώρο της Ζαγοράς. Ο οικισμός άκμασε την περίοδο 700-500 π.Χ., η ζωή του δε, καθώς φαίνεται, έσβησε απότομα.

Στη Ζαγορά αποκαλύφθηκαν 45 ορθογώνιοι χώροι-δωμάτια με αποθήκες και αυλές, χτισμένοι με το διαχρονικό ανδριώτικο υλικό, το σχιστόλιθο. Τα δάπεδα ήταν καλυμμένα με στρώμα πεπιεσμένου πηλού, όπως μέχρι και πρόσφατα συνηθιζόταν. Ξύλινα δοκάρια και πλάκες σχιστολιθικές στήριζαν τα στρώματα πηλού της οροφής.

Αξιόλογο οικοδόμημα του οικισμού ήταν και ο μεταγενέστερος χρονικά ναός, που μάλλον ήταν αφιερωμένος στη λατρεία της Αθηνάς.

Κατά τον 7ο π.Χ. αιώνα η Ανδρος υπήρξε μητρόπολη τεσσάρων σημαντικών αποικιών στην περιοχή της Χαλκιδικής και του Στρυμωνικού Κόλπου. Ηταν οι αποικίες Ακανθος, Σάνη, Στάγειρος και Αργιλλος. Κατά τον Ηρόδοτο στη διάρκεια των Περσικών Πολέμων οι Ανδριοι, όπως και οι άλλοι νησιώτες, φέρονται να "μήδισαν", παρέχοντας "γην και ύδωρ" στους Πέρσες.

Κέντρο, βασική πόλη και πηγή πληροφοριών για εμάς, είναι για τους κλασικούς χρόνους ο οικισμός που ήταν χτισμένος στη θέση της σημερινής Παλαιόπολης. Η πόλη φέρεται να ιδρύθηκε το 700 π.Χ. περίπου, όταν εγκαταλείφθηκε ο οικισμός της Ζαγοράς. Συστηματικές ανασκαφές δεν έχουν ακόμα γίνει. Τυχαία, αλλά σημαντικά ευρήματα, είναι ο Ερμής της Ανδρου (αντίγραφο ελληνιστικών χρόνων) και ο έμμετρος ύμνος προς τη θεά Ισιδα, που ακόμη χρησιμεύει σαν υπέρθυρο οικίας στην Παλαιόπολη.

Υπήρχε επίσης ακρόπολη, λιμάνι, αγορά και ικανή οχύρωση. Εχουν σωθεί περίπου 60 αργυρά και χάλκινα νομίσματα σε πολλά από τα οποία εικονίζεται ο Διόνυσος, αγαπημένος θεός της Ανδρου.

Κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο η Ανδρος παρατάχθηκε με πλοία και οπλίτες στο πλευρό των συμμάχων της Αθηναίων. Ως μέλος της Αθηναϊκής συμμαχίας πλήρωνε 72000 δραχμές (12 τάλαντα) ως νησιώτικο φόρο στο συμμαχικό ταμείο.

Το 411 π.Χ. οι Ανδριοι αποσκίρτησαν από την Αθήνα, πήγαν με το μέρος της Σπάρτης, αλλά επανήλθαν και εντάχθηκαν στη Β' Αθηναϊκά Συμμαχία το 378 π.Χ.

Μετά τη μάχη στη Χαιρώνεια, το 338 π.Χ., όπου πολεμούν μαζί με τους Αθηναίους, η πόλη-κράτος της Ανδρου πέρασε στη μακεδονική κυριαρχία.

Κατά την Ελληνιστική ιστορική περίοδο, που ακολουθεί το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η Ανδρος καταρχάς βρέθηκε υπό άμεσο μακεδονικό έλεγχο και συμμετείχε στο κοινό των νησιωτών. Από το 315 π.Χ. έως το 31 π.Χ., πέρασε διαδοχικά κάτω από ρωμαϊκή, μακεδονική, πτολεμαϊκή και δεύτερη μακεδονική, υπό το Δημήτριο, κυριαρχία. Το 199 π.Χ. ρωμαϊκά και περγαμηνά στρατεύματα αποβιβάστηκαν, πολιόρκησαν και άλωσαν την Παλαιόπολη. Υπό την Πέργαμο των Ατταλιδών η Ανδρος παρέμεινε έως ότου παραχωρήθηκε στους Ρωμαίους. Σημαντικό μνημείο των ελληνιστικών χρόνων αποτελεί ο πύργος του Αγίου Πέτρου.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Στα πρώιμα βυζαντινά χρόνια η Ανδρος εντάχθηκε διοικητικά στην επαρχία Νήσων (με πρωτεύουσα τη Ρόδο). Ο χριστιανισμός διαδόθηκε από τους πρώτους αιώνες στους κατοίκους της.

Η γεωγραφική θέση της πάνω στη βασική προς Κωνσταντινούπολη θαλάσσια οδό, καθώς και η ανάγκη προστασίας της αυτοκρατορίας από αραβικές πειρατικές επιθέσεις, έκαναν την Ανδρο σημαντικό κέντρο διοίκησης του "Θέματος του Αιγαίου Πελάγους" και έδρα αυτοκρατορικών τελωνείων. Ανάλογη ήταν και η οικονομική και πνευματική ακμή της περιόδου.

Γνωρίζουμε οτι περί το 820 μ.Χ. ο Λέων ο Μαθηματικός διδάχτηκε ρητορική, φιλοσοφία και μαθηματικά στην Ανδρο, μελέτησε δε τις πλούσιες μοναστηριακές βιβλιοθήκες του νησιού.

Ο 12ος αιώνας, περίοδος της δυναστείας των Κομνηνών, είναι η πιο τεκμηριωμένη εποχή για το νησί. Πολύτιμες πληροφορίες μας παρέχουν ξένοι περιηγητές, που σταματούσαν εκεί στο ταξίδι τους για τους Αγιους Τόπους.

Ο Αγγλοσάξωνας Seawurf, που πέρασε από την Ανδρο το 1204, μας πληροφορεί πως η σηροτροφία και η επεξεργασία του μεταξιού γενικώς, ήταν η βασική ασχολία των κατοίκων. Περιζήτητα ήταν κυρίως τα ανδριώτικα εξάτμιτα μεταξωτά, πολυτελή βαριά υφάσματα, αλλά και τα αραχνούφαντα ζεντάτα, καθώς και τα σκινδάλια, που ήταν λεπτές χρυσοκλωστές.

Ομως, παρά τη γενική ευημερία, γνωρίζουμε πως οι εχθρικές επιδρομές συνεχίζονταν. Βενετοί, Νορμανδοί, Γενοάτες κατ'επανάληψη επιτέθηκαν και λεηλάτησαν τον τόπο.

Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους η Ανδρος έπεσε στον κλήρο των Ενετών. Το 1207 παραχωρήθηκε στον Μαρίνο Δάνδολο, συγγενή του Δόγη της Βενετίας και παρέμεινε στην κυριαρχία τους ως το 1566. Οι Βενετοί για να προστατέψουν το νησί από τις αλλεπάλληλες πειρατικές επιδρομές και από τους Τούρκους, έχτισαν αμυντικούς πύργους, κάστρα, βίγλες.

Πρώτο και κύριο οχυρό επί Δάνδολου, στρατιωτικό και διοικητικό κέντρο του Βενετού δυνάστη, ήταν το Μέσα Κάστρο, που αποτέλεσε και τον πρώτο πυρήνα του μετέπειτα Κάτω Κάστρου (Castel a basso), του μεσαιωνικού οικισμού της σημερινής Χώρας. Η σημερινή ονομασία Ρίβα επιβίωσε από την εποχή των Ενετών, μιάς και στην περιοχή αυτή υπήρχε η κύρια αποβάθρα της Χώρας.

Εξακριβωμένοι βυζαντινοί ναοί της Ανδρου είναι οι εξής:

Ο Ταξιάρχης της Μεσσαριάς (1158)
Ο Ταξιάρχης της Μελίδας (11ος αιώνας)
Ο Ταξιάρχης του Υψηλού (11ος αιώνας)
Η Παναγία στο Μεσαθούρι (12ος αιώνας)
Ο Αγιος Νικόλαος στο Κόρθι (12ος αιώνας)

Βυζαντινές οχυρώσεις υπήρχαν κατά πάσα πιθανότητα στο σημερινό Κάστρο της Φανερωμένης πάνω από του Κοχύλου, ενώ ερείπια πύργων υπάρχουν ψηλά στο χωριό Μελίδα, καθώς και στη βάση του ναίσκου της Αγίας Σοφίας στον Παχύκαβο του Ορμου Κορθίου.

Η δεύτερη μεσαιωνική οχύρωση που θεωρείται μεγαλύτερη και ισχυρότερη, ήταν το Επάνω Κάστρο (Castel del alto). Ορισμένοι μελετητές ταυτίζουν το Επάνω Κάστρο με το σημερινό Κάστρο της Φανερωμένης, άλλοι το τοποθετούν στην περιοχή Παλαιοκάστρου πάνω από τον Ορμο Κορθίου. Στο 19ο αιώνα ακόμα ξεχώριζαν στην περιοχή ερείπια οχυρώσεων, σπιτιών και εκκλησιών, στέρνες, πηγάδια.

Μικρότερα κάστρα και οχυρώσεις υπήρχαν διάσπαρτα στο νησί. Τα ερείπιά τους διακρίνονται ακόμα και σήμερα. Ανάμεσα σ' αυτά ο Πύργος του Μακροτάνταλου, το Βρυόκαστρο στο Βαρίδι, το Καστελλάκι στις Γίδες.

Στην περίοδο της Ενετοκρατίας ανήκει και ο εποικισμός των Αλβανών, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν κυρίως στο βόρειο τμήμα της Ανδρου.

Ενετικός πίνακας του 1470 αναφέρει πως η Ανδρος κατοικείται από 2000 ανθρώπους, ενώ τουρκική αναφορά του 1567 μιλά για 1800 κατοικίες Ρωμαίων και Αρβανιτών, καθώς και για 50-60 σπίτια Φράγκων.

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

Η τουρκική κατάκτηση της Ανδρου έγινε το 1566 έπειτα από σύμφωνη γνώμη των κατοίκων της. Το γεγονός αυτό της ηθελημένης υπαγωγής παρείχε ιδιαίτερα προνόμια στο νησί. Την πραγματική διοίκηση στον τόπο μέχρι τον 17ο αιώνα ασκούσαν οι απόγονοι βυζαντινών, φραγκικών και ανδριώτικων οικογενειών, που είχαν υιοθετήσει το φεουδαλικό ενετικό σύστημα.

Η Ανδρος και αργότερα έχαιρε ευνοϊκής μεταχείρισης από τους Οθωμανούς. Από τον 18ο αιώνα ανήκε ως "μαλικιανές", ένα είδος τιμάριου, στη Βαδιλέ Σουλτάνα και το 1778 στην αδελφή του Σελίμ του Γ', Σαχ Σουλτάνα.

Οι Ανδριώτες πλήρωναν καθορισμένους φόρους και είχαν εξαιρεθεί από αγγαρείες και άλλες πληρωμές, ήταν προστατευμένοι από τυχόν οθωμανικές επεμβάσεις, είχαν εξασφαλίσει το ελεύθερο του εμπορίου και τα κληρονομικά τους δικαιώματα.

Την περίοδο 1770-1777 την Ανδρο, όπως και τις άλλες Κυκλάδες, έλεγχαν οι Ρώσοι μέσω ενός ντόπιου άρχοντα, του λεγόμενου καντζιλλιέρη. Με την αναχώρηση των Ρώσων πρωτοπαρουσιάστηκε στην Ανδρο ο θεσμός του κοτζάμπαση. Οι κοτζαμπάσηδες του Κάτω Κάστρου και Κορθίου ήταν προεστοί εύποροι γαιοκτήμονες. Τις περισσότερες φορές εκλέγονταν για ένα χρόνο και ήταν οι πραγματικοί διοικητές της Ανδρου.

Η οικονομία του τόπου εξακολούθησε να είναι αγροτική, στο Κάτω Κάστρο όμως είχε αρχίσει να αναπτύσσεται μια νέα τάξη ναυτικών, οι "γεμιτζήδες", που στο 19ο πια αιώνα πρόβαλε τις δικές της αξιώσεις. Το 1813 η Ανδρος είχε 40 καράβια χωρητικότητας 2800 τόννων και 400 περίπου ναυτικούς.

Στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι πληροφορίες αναφέρουν τη λειτουργία ενός σχολείου, αυτού των Καπουτσίνων μοναχών, που ιδρύθηκε το 17ο αιώνα. Το 1768 ο αρχιεπίσκοπος Ανδρου Διονύσιος Καΐρης δημιούργησε το "Σχολείον Ελληνικών Γραμμάτων". Στο Κόρθι από το 1814 λειτουργούσε το σχολείο της Αγίας Τριάδος.

ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Το Μάιο του 1821 έπειτα από συγκέντρωση του λαού αποφασίστηκε η συμμετοχή των Ανδριωτών στον αγώνα του υπόδουλου Γένους, με πολεμιστές, χρήματα και πολεμικά καράβια. Το 1822 έως και το 1828 ξέσπασαν κοινωνικά κινήματα στο νησί, όπως αυτό του Δημητρίου Μπαλή, με κύριες αφορμές την αβάσταχτη φορολογία που είχαν επιβάλει οι τοπικοί άρχοντες.

Το νησί εξάλλου υπέφερε από την αποβίβαση σ' αυτό ατάκτων στρατευμάτων των "λιάπηδων", που τρομοκρατούσαν κυρίως τους κατοίκους των χωριών.

Στα Οθωμανικά χρόνια παρατηρείται η αλματώδης ανάπτυξη της ναυτιλίας στην Ανδρο, η οποία μετά το 1880 από ιστιοφόρος μετατράπηκε σε ατμήλατη, σύμφωνα με τις νέες επιταγές. Η ανδριακή ναυτιλία κατόρθωσε να ξεπεράσει την κρίση των δύο Παγκοσμίων Πολέμων και αποτελεί μέχρι τις μέρες μας βασική πηγή πλούτου για τον τόπο.